दोस्ती करुया फुलपाखरांशी

या फुलांवरून त्या फुलांवर सैरभैर फिरणारे, निसर्गाने मुक्तछंदाने केलेली रंगांची उधळण आणि मरगळल्या मनालाही प्रफुल्लित करणारी ती सुंदरता, अशी फुलपाखरांची ओळख आहे. फुलपाखरांचे विश्व देखील अजब आहे. त्यांची आणि फुलांची प्रीती तर अजरामरच आहे. जैवविविधता आणि पर्यावरण संतुलनात ते महत्वाची भूमिका पार पाडतायेत. सामान्यतः फुलपाखरे ही सर्वांना परिचित अशीच आहेत. मात्र त्याकडे कुणी फारस लक्ष देत नाही, शिवाय लहान मुलांच्या. पण तेही अगदी मर्यादित राहतं. मात्र आजच्या घडीला तोही छंदाचा, अभ्यासाचा आणि संशोधनाचा विषय असु शकते या बद्दल तरी कुणाच दुमत नसेल. अनेक वनवेडे फुलपाखरूप्रेमी व संशोधक फुलंपाखरांच्या अभ्यासापायी झपाटले आहेत. फुलपाखरू संशोधक म्हणून आयझॅक किहीमकर व कृष्णमेघ कुंटे ही सध्या भारतातील अग्रगण्य नावे आहेत.

फुलपाखरू हे एक प्रकारचे कीटक आहे. त्यांचा अभ्यास करण्याचा शास्त्राला ‘ऐंटॅमॅालॅाजी’ (Entomology) म्हणतात. फुलपाखरु हे ‘लॅपीडोप्टेरा’ (Lapidoptera) या गटात मोडतात. आज जगभरात ज्ञात असलेल्या किटकांची संख्या एक लाख पन्नास हजार इतकी असून पैकी जगात १७,८२४ इतकी फुलपाखरे आहेत. अलीकडील आकडेवारीनुसार भारतात १,५०५ इतकी फुलपाखरे आहेत. हीच संख्या महाराष्ट्रात २७७ च्या घरात आहे. फुलपाखराच्या पुच्छ कुळ (Papillionidae),  कुंचलपाद कुळ (Nymphalidae), निल कुळ (Lycaenidae), पितश्वेत कुळ (Pieridae), चपळ कुळ (Hesperidae) आणि मुग्धपंखी कुळ (Riodinidae) अशी सहा कुळे (Family) आहेत. विदर्भात १८५ प्रजाती तर मेळघाटात एकूण १२७ प्रकारची फुलपाखरे आढळतात. मेळघाट, ताडोबा, पेंच व इतर जंगल परिसरात आपण निरीक्षण केल्यास २० ते २५ फुलपाखरांच्या प्रजाती आपल्याला एकाच भेटीत नक्कीच पाहायला मिळतील. फुलपाखरे ही अन्नसाखळीत महत्वाची असल्यामुळे त्यांचे अस्तित्व हे स्वच्छ पर्यावरणाचे प्रतिक आहे. सातपुडा व सह्याद्री व त्यालगतच परिसर फुलपाखरांच्या बाबतीत समृद्ध आहे. आपण अनेक दुर्मिळ तशीच इतरही फुलपाखरे तिथे मोठ्या संख्येने पाहू शकतो. तेथे फुलपाखरांची संख्या सुद्धा मोठ्या प्रमाणात आपल्याला दिसून येते. विशेष म्हणजे महाराष्ट्र राज्याने भारतात पहिल्यांदाच आपलं राज्य फुलपाखरू जाहीर केले आहे. ‘निलवंत’ (Blue Mormon) हे आपलं राज्य फुलपाखरू आहे.

सह्यान्द्री व सातपुडा पर्वत परिसरातील फुलझाडे व इतर वनस्पतीजीवन समृद्ध असल्याने इथे फुलपाखरांची वैविध्यता देखील मोठ्या प्रमाणात दिसून येते. कारण फुलपाखरांचा मुख्य आधार हे वनस्पतीच असते. त्याच वनस्पतीवर ते आपली गुजराण करतात व त्यांच्या उगवणाऱ्या फुलातील मधुरस घेतात. हे त्यांचे मुख्य उर्जास्त्रोत आहेत. साधारणतः जुलै ते नोव्हेंबर हा काळ फुलापाखरांसाठी आणि त्यांच्या निरीक्षणासाठी अनुकूल मानला जातो. कारण यादरम्यान आपल्याला उत्कृष्ट जातीची आणि काही दुर्मिळ फुलपाखरे पाहणे शक्य होते. याच काळात फुलपाखरांची संख्या म्हणजे घनता सुद्धा सर्वाधिक असते. जसजसा उन्हाळा सुरु होतो तसतसा त्यांच्या संख्येवर परिणाम जाणवतो. उन्हाळ्यात बरीच फुलपाखरांचे कोश सुप्तावस्थेत असतात. त्यामुळे फुलपाखरांची संख्या कमी दिसते.

फुलपाखरे निरीक्षण करण्याचा छंद हा पक्षीनिरीक्षणाप्रमाणेच आनंद देणारा आहे. यातून अनेक गुढ गोष्टींना उजाळा मिळतो. निसर्गाच्या भव्य अश्या खजिन्यातील एका चिमुकल्या रत्नाचे निरीक्षण आपल्याला प्रचंड आनंद देऊन जाते. ‘दोस्ती करुया फुलपाखरांशी’ या लेखमालेत आता आपण फुलपाखरांची माहिती घेऊया, त्यांच्याशी दोस्ती करुया…!

@ यादव तरटे पाटील
सदस्य – राज्य वन्यजीव मंडळ, महाराष्ट्र शासन
भ्रमणध्वनी  – ९७३०९००५००
ईमेल – disha.wildlife@gmail.com